دستگاه عصبی خودمختاردستگاه عصبی خود مختار، یکی از مباحث مطرح در روانشناسی فیزیولوژیک بوده و به معنای بخش‌هایی از سیستم عصبی گفته می‌شود که باعث ثابت ماندن شرایط داخلی بدن می‌شود و شامل نورون‌ها و الیاف عصبی است. [۱]
حائری، روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۱۶، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
این دستگاه به کنترل فشار خون شریانی، حرکات و ترشح دستگاه گوارش، تخلیه مثانه، تعریق، دمای بدن و بسیاری فعالیت‌های دیگر کمک می‌کند. در این مقاله به بررسی بخش‌های این دستگاه و نحوه عملکرد آن می‌پردازیم.۱ - مقدمهیکی از خصوصیات دستگاه خود مختار، سرعت و شدت عمل آن در تغییر دادن اعمال احشایی است. به عنوان مثال دستگاه خود مختار طی ۳ تا ۵ ثانیه قادر است ضربان قلب را به میزان دو برابر افزایش دهد و طی ۱۰ تا ۱۵ ثانیه می‌تواند فشار خون شریانی را کاهش یا افزایش دهد. این اعمال به صورت غیر ارادی صورت می‌گیرد، ولی مراکز عالی دستگاه عصبی تا حد زیادی در این اعمال موثرند. [۲]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، سپهری و رستگار، ص۷۵۱، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۶، چاپ دوم، جدوم.
۲ - فعال شدندستگاه عصبی خود مختار، عمدتا به وسیله مراکز واقع در نخاع (spinal)، ساقه مغز و هیپوتالاموس (Hypothalamus) فعال می‌شود. این دستگاه نیز همانند دستگاه عصبی ارتباطی دارای گیرنده‌ها، آوران‌ها، وابران‌ها و‌اندام‌های اجرا کننده می‌باشد.اندام‌های دستگاه خود مختار شامل عضلات صاف، عضله قلب و غدد است. گیرنده‌های‌اندام‌های داخلی مانند معده، روده و مثانه، اطلاعات خود را به وسیله تارهای عصبی آوران به مراکز عصبی خود مختار می‌فرستند و پاسخ انعکاسی این مراکز به وسیله نورون‌های رابط و وابران به‌اندام‌ها ارسال می‌شود. ۳ - بخشهابخش وابران دستگاه عصبی خود مختار، به دو بخش جداگانه تحت نام‌های بخش سینه‌ای – کمری یا سمپاتیک و بخش جمجمه‌ای – خاجی یا پاراسمپاتیک تقسیم می‌شود که عمل آن‌ها معمولا خلاف یکدیگر است. [۳]
امامی میبدی، محمدعلی، آناتومی، ص۱۷۳، تهران، سماط، ۱۳۸۲، چاپ ششم.
۴ - سیستم سمپاتیکبه طور کلی، سیستم سمپاتیک که در حالات اضطراری و هیجان فعالیت بیشتری پیدا می‌کند نیروهای بدن را بسیج کرده، فرد را برای مقابله با حادثه یا فرار آماده می‌سازد. ۵ - سیستم پاراسمپاتیکعمل سیستم پاراسمپاتیک، موضعی و محدود است و باعث برقراری حالت آرامش و حفظ ذخیره انرژی در بدن می‌شود. عروق خونی، غدد مولد عرق و عضلات صاف راست کننده موها، عصب پاراسمپاتیک ندارند و تارهای عصبی آن‌ها فقط از نوع سمپاتیک است. [۴]
حائری، روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۱۶، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
هر یک از دستگاه‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک از یک مجموعه دوسلولی که یکی در درون دستگاه اعصاب مرکزی (در ساقه مغز یا نخاع شوکی) و دیگری جسم سلولی (Soma) آن، که گره عصبی (Ganglion) را می‌سازد تشکیل شده است. ۶ - سلول پیش گره عصبیسلول عصبی که جسم سلولی آن در دستگاه اعصاب مرکزی قرار داشته و آکسون (Axon) آن به گره عصبی ختم شود، را "سلول پیش گره عصبی" می‌نامند. ۷ - سلول پس گره عصبیسلول عصبی که جسم سلولی آن در گره عصبی قرار داشته و آکسون آن با عمل کننده ارتباط برقرار کند، را "سلول پس گره عصبی" می‌نامند. سلول‌های عصبی دستگاه اعصاب روده‌ای، در دیواره معده و روده با سلول‌های پس گره عصبی دستگاه پاراسمپاتیک، مشابهت دارند. [۵]
خداپناهی، محمدکریم، روانشناسی فیزیولوژیک، ص۱۰۰، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ دوم.
۸ - دستگاه اعصاب رودهایدر دستگاه اعصاب خود مختار، علاوه بر سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک، بخشی نیز به نام اعصاب روده‌ای وجود دارد که بدون دخالت سیستم‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک، کنترل و تنظیم برخی از‌اندام‌های مجری مانند: معده، روده، ماهیچه‌های صاف، بافت ترشحی، دستگاه عروقی و غدد درون‌ریز را به عهده دارند. بیشتر اجسام سلولی اعصاب روده‌ای در دو شبکه سلول‌های عصبی دیواره روده قرار دارند. یعنی یکی بین ماهیچه‌های صاف و حلقوی دیواره روده (شبکه عصبی – عضلانی روده) و دیگری زیر ماهیچه‌های حلقوی (شبکه عصبی زیر پرده مخاطی) قرار دارد. سلول‌های اعصاب روده‌ای، هم جزء سلول‌های حسی به شمار می‌آیند که در اثر انقباض و انبساط دیواره روده تحریک می‌شوند، و هم جزء سلول‌های حرکتی تلقی می‌شوند چرا که تارهای ماهیچه‌های صاف و حلقوی را به حرکت وامی‌دارند. اعصاب روده‌ای، همچنین رابط بین سلول‌های حرکتی و اعصاب مرکزی نیز می‌باشد. [۶]
خداپناهی، محمدکریم، روانشناسی فیزیولوژیک، ص۱۰۰، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ دوم.
۹ - بازخورد زیستی یا بیوفیدبکآگاهی از تغییرات بدنی و فرایندهای زیستی‌اندام‌ها و بافت‌ها و کوشش ارادی برای مهار کردن و بازگرداندن آن‌ها به حالت مطلوب را "بازخورد زیستی" یا "بیوفیدبک" می‌نامند. مراکز عصبی بالای مغز می‌توانند تا حدی در اعمال خودکار مراکز سمپاتیک و پاراسمپاتیک اثر گذاشته، آن‌ها را تشدید یا تضعیف کنند. پیام‌های ارسالی از بعضی نواحی قشر مخ و دستگاه کناری مغز (سیستم لیمبیک) باعث تغییر در پاسخ‌های خودکار سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌گردد و تغییراتی را در فشار خون، ضربان قلب و فعالیت لوله گوارش به وجود می‌آورد. اساس روش‌های بازخورد زیستی، استفاده از تاثیرپذیری دستگاه عصبی خودکار از مراکز ارادی است. در حالت عادی، سیستم اعصاب خودکار به صورت غیر ارادی عمل می‌کند و فرد، میزان فشار خون، قطر عروق خونی و میزان قند خون خود را حس نمی‌کند. با روش‌های بیوفیدبک، فرایندهای زیستی‌اندام‌های بدن به وسیله ابزارهای دیداری و شنیداری، واضح و قابل فهم شده و به آگاهی فرد رسانده می‌شود و او پس از آگاهی از این تغییرات، با تکرار و تمرین در جهت تصحیح مطلوب آن‌ها می‌کوشد. این روش‌ها بیشتر در بیماری‌های روان – تنی و فشار روانی کاربرد دارد. [۷]
حائری، روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، ص۱۲۰، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دستگاه عصبی خود مختار»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۱۲. رده‌های این صفحه : روان پزشکی | روانشناسی بالینی | روانشناسی فیزیولوژیک | سیستم عصبی | مباحث روانشناسی
|